II. Das Experiment - Aanvullende gedachten

Het decor van de gevangenissimulatie in Das Experiment is een typisch model van een controle gevangenis: een observatiepost met langgerekt horizontaal raam overziet het cellen complex en camera’s op strategische plekken observeren de gevangenen 24 uur per dag. Het decor bevestigd en versterkt de situatie van bewaker of onderdrukker en gevangene of onderdrukte en werkt een regime van discipline, vernedering en intimidatie in de hand. In feite is er sprake van een dubbele controle: bewakers controleren de gevangenen, terwijl de wetenschappers die het experiment leiden op hun beurt de bewakers controleren.

Ook het Stanford Prison Experiment werd op deze manier uitgevoerd. Onder leiding van hoogleraar psychologie Philip Zimbardo werden vierentwintig studenten gevraagd een willekeurig toegewezen rol van gevangene of bewaker te vervullen in een nagebouwde gevangenis gelegen in de kelder van het Stanford psychologie gebouw (Stanford University, VS). De deelnemers vereenzelvigen zich boven verwachting goed met hun rol. Wat in eerste instantie een spel lijkt wordt al snel volle ernst. De bewakers voelen zich gedwongen autoritaire maatregelen te nemen om de orde te bewaren. Iedere vorm van opstand tegen hun gezag wordt steeds feller onderdrukt en vergolden.

Het experiment loopt in beide gevallen volledig uit de hand. De psychologen Zimbardo (SPE) en Thon (Das Experiment) grijpen in eerste instantie niet in als de bewakers steeds meer (psychologisch) geweld gaan gebruiken. Zimbardo moet het experiment na zes dagen stoppen nadat anderen hem wijzen op de onethische situatie. In Das Experiment raken de bewakers hun volledige realiteitszin kwijt wat leidt tot gewonden en één dodelijk slachtoffer.

Heeft Zimbardo’s experiment bewezen dat mensen in extreme situaties zich ook extreem gaan gedragen? Het BBC Prison Experiment dat in 2002 plaatsvond geeft een meer gevarieerd antwoord op deze vraag. Fatsoenlijke mensen kunnen een onderdrukkende rol op zich nemen of bezwijken voor onderdrukkende leiders, maar dat betekent niet dat ze dit ook altijd doen. Net zo vaak verzetten mensen zich tegen tirannie. Hun weerstand neigt het meest effectief te zijn wanneer zij een collectief vormen. Tirannie en weerstand zijn dus in zekere zin met elkaar verbonden.

Maar wat betekent dit voor de architectuur? De makers van het gevangenisdecor in het SPE en Das Experiment hebben hun best gedaan een theatrale omgeving te ontwerpen die in extreme vorm een antisociale en inhumane ruimte vertegenwoordigd. Zou het experiment anders verlopen zijn als de gevangenisarchitectuur niet extreem zou zijn geweest?